Zaburzenia mowy- klasyfikacja

W literaturze spotyka się wiele propozycji klasyfikacji zaburzeń mowy. Klasyfikacje te różnią się u poszczególnych autorów.

Do najbardziej znanych klasyfikacji przyczynowych  zaburzeń mowy należy podział I. Styczek. Wyróżnia ona zaburzenia pochodzenia:

– E g z o g e n n e g o – zewnątrzpochodne, środowiskowe, wywołane przez czynniki środowiskowe;

– E n d o g e n n e – wewnątrzpochodne.

Przy zaburzeniach mowy pochodzenia egzogennego nie ma defektów anatomicznych czy psychoneurologicznych, które można by uznać za ich przyczynę. Podłożem zaburzeń są ujemne wpływy środowiska w postaci: złych wzorców językowych, nieprawidłowych postaw, niewłaściwej atmosfery i stylu wychowania.

Do zaburzeń mowy pochodzenia endogennego zalicza się (wg I. Styczek ):

– dysglosję – tj. zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżenia słyszalności;

– afazję – czyli częściową lub całkowitą utratę znajomości języka bądź jego rozumienia na skutek uszkodzenia struktur korowych;

– dyslalię (alalię) rozumiane jako opóźnienie w przyswajaniu sobie języka, wynikające z uszkodzenia struktur korowych lub wolniejszego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych;

– dysartrię (anartię) – polegające na zniekształcaniu dźwięków mowy lub niemożności ich wytwarzania w wyniku uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne(artykulacyjne, fonacyjne, oddechowe );

– oligofazję – wynikające z niedokształcenia mowy na skutek upośledzenia umysłowego.

– jąkanie – zaburzenie płynności mowy (rytmu i tempa), przejawiające się skurczami mięśni artykulacyjnych, fonacyjnych, oddechowych; przyczyny nie są znane;

W klasyfikacji przyczynowej może być uwzględnione to, czy występujące zaburzenie wynika z uszkodzeń obwodowych czy ośrodkowych.

– Zaburzenia obwodowe – ich przyczyna leży na obwodzie, tj.: w obrębie analizatora słuchowego, w narządach, które wykonują ruchy mowne i odbierają czucie tych ruchów ( nieprawidłowa budowa aparatu artykulacyjnego : wadliwy zgryz, rozległe ubytki w uzębieniu, rozszczep podniebienia lub wargi, niedrożność nosa ), powstałe niezależnie od przyczyn mózgowych.

– zaburzenia mowy pochodzenia ośrodkowego – ich przyczyna tkwi w nieprawidłowej strukturze i funkcji ośrodkowego układu nerwowego, to jest w ośrodkach mowy w mózgu: odbiorczych ( czuciowych ), nadawczych ( ruchowych ) . Nieprawidłowa budowa lub dysfunkcja OUN może prowadzić do zaburzeń analizy i syntezy zarówno w sferze odbioru ( percepcji mowy ) , jak i jej wytwarzania ( aktu mowy ). Mogą być również utrudnione: różnicowanie dźwięków mowy i kinestetyczne różnicowanie wykonywanych ruchów artykulacyjnych.

Z foniatrii wywodzi się trójczłonowy podział wad wymowy wydzielający : mogilalię, paralalię i deformację, które w terminologii lingwistycznej ( za T. J. Kanią ) są znane jako:

Elizja – forma wadliwej wymowy , polegającej na braku realizacji jakiegoś fonemu w postaci osobnego segmentu ( głoski ). Forma ta występuje szczególnie przy zniekształceniach fonemów spółgłoskowych;

Substytucja – występuje wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu mieści się w polu realizacji innego fonemu ( zmiana jednych głosek na inne ). O substytucji mówimy wówczas, jeśli dwa fonemy systemu ogólnego mają w wymowie tę sama realizację.

Deformacja – zachodzi wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu wykracza poza właściwe pole realizacji tego fonemu, a zarazem nie mieści się w polu realizacji innych fonemów. Należy do nich zaliczyć głoski nietypowe dla danego systemu fonetycznego np. głoski międzyzębowe, boczne.

Czym jest DYSLALIA?

Mianem dyslalii określa się różnego rodzaju wady wymowy ( zaburzenia artykulacyjne, wady artykulacyjne ) spowodowane różnymi czynnikami.

Przez wielu specjalistów dyslalia jest określana jako:

– zaburzenie wymowy;

– niewłaściwa realizacja fonemów;

– wadliwa realizacja fonemów: wargowych, wargowo-zębowych, przedniojęzykowych zębowych i dziąsłowych, środkowojęzykowych,tylnojęzykowych,samogłoskowych;- zniekształcenie substancji fonicznej języka na płaszczyźnie segmentalnej, obejmujące trzy grupy niewłaściwej realizacji głosek: opuszczanie, substytuowanie i deformowanie;

– zaburzenie rozwoju mowy wewnątrzpochodne;

– zaburzenia wymowy polegające na niemożności prawidłowego wymawiania jednego, kilku, a nawet kilkunastu dźwięków; dotyczy więc zaburzeń dźwiękowej strony języka, objawiających się zniekształcaniem głosek ( ich deformacją ), zastępowaniem ( substytucją ), opuszczaniem ( elizją ), co powoduje, że w efekcie brzmienie odbiega od ogólnie przyjętej normy językowej;

– wadliwa realizacja fonemów, odbiegająca od ustalonej przez tradycję normy;

– symptom zaburzenia rozwoju mowy dotyczący tylko jednego aspektu języka – aspektu artykulacyjnego.

Podział dyslalii w oparciu o kryterium przyczynowe.

W klasyfikacji dyslalii dokonywanej w oparciu o wywołujące ją przyczyny rozpatruje się to zaburzenie od strony etiologii i mechanizmów. Wyróżnia się:

– dyslalię funkcjonalną ( środowiskową, ekspresywna, czynnościową ) rozumianą jako wadliwą wymowę głosek, przy braku uszkodzeń organicznych w budowie aparatu artykulacyjnego; dotyczy przypadków, kiedy nie występują uszkodzenia organiczne zarówno peryferyjne jak i centralne;

– dyslalię organiczną uwarunkowaną obwodowymi uszkodzeniami: niedosłuchem, anomaliami jamy ustnej i uzębienia, a także anomaliami języka i podniebienia ( podstawę zaburzenia stanowią więc defekty anatomiczne narządu artykulacyjnego);

– dyslalię motoryczną powstającą w wyniku zaburzeń przewodnictwa ośrodkowego to znaczy od kory mózgowej do nerwów obwodowych;

– dyslalię sensoryczną ( audiogenną ), której przyczyną są zaburzenia przewodnictwa wstępującego – od obwodu do kory mózgowej;

– dyslalię pochodzenia ośrodkowego wynikającą z nieprawidłowej funkcji ośrodkowego układu nerwowego;

– dyslalię pochodzenia obwodowego powstałą w wyniku nieprawidłowej budowy receptora słuchowego lub narządu artykulacyjnego.

Podział dyslalii w oparciu o kryterium objawowe.

J. T. Kania opowiadając się za rozpatrywaniem wad wymowy na tle procesu kształtowania i rozwoju mowy dziecka proponuje następujący podział dyslalii:

Głoskową – gdy badany nie potrafi wypowiedzieć prawidłowo niektórych głosek ( sz-s, ż-z );

Sylabową– ma miejsce, gdy badany opuszcza lub wstawia sylaby ( babusia – busia, lokomotywa – komotywa, maja – majaja );

Wyrazową – badany nie wymawia poprawnie określonego wyrazu pomimo, że wymawia prawidłowo wszystkie głoski w tym wyrazie.

Zdaniową – badany nie potrafi ze znanych mu wyrazów zbudować zdania.

Inna ze znanych kategoryzacji objawowych to klasyfikacja proponowana przez L. Kaczmarka. Autor wyróżnia trzy rodzaje dyslalii:

Jednoraką – gdy tylko jeden fonem jest realizowany odmiennie ( s-sz, ż-ś );

Wieloraką – wadliwa realizacja fonemów w obrębie dwu i więcej stref artykulacyjnych, kiedy kilka lub kilkanaście fonemów realizuje się niezgodnie z tradycyjną normą (g-k, g-t);

Całkowitą ( syn. alalia motoryczna, anartria i dysartria ) – to wadliwa wymowa w obrębie kilku stref artykulacyjnych; wymowa jest realizowana za pomocą elementów prozodycznych – rytmu, melodii, akcentu.

Przyczyny powstawania wad wymowy:

Do najczęściej wymienianych przyczyn dyslalii zalicza się:

– zmiany anatomiczne w obrębie aparatu artykulacyjnego – nieprawidłowa budowa podniebienia, nieprawidłowa budowa języka, zniekształcenia zgryzu, anomalie zębowe, przerost trzeciego migdała, polipy, skrzywienie przegrody nosowej, przerost śluzówki nosa;

– nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy: niska sprawność języka, warg, zakłócona praca mięśni napinających i przywodzących wiązadła głosowe, trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych z artykulacją nasady, brak pionizacji języka;

– nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu: zaburzenia analizy i syntezy słuchowej, zaburzenie słuchu fonematycznego, obniżenie słyszalności;

– uwarunkowania społeczne: złe wzorce wymowy;

-uszkodzenie ośrodków i dróg nerwowych unerwiających narządy mowy ( anartria i dysartria ).

Wady wymowy zaliczane do dyslalii.

Do dyslalii jako zaburzenia polegającego na wadliwej realizacji fonemów zalicza się następujące wady wymowy:

1. sygmatyzm – nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych ( s,z,c,dz; sz,ż,cz,dż; ś,ż,ć,dź);

2. rotacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski r;

3. kappacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski k;

4. gammacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski g;

5. lambdacyzm – nieprawidłowa realizacja gloski l;

6. betacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski b;

7. mowa bezdzwięczna – wymawianie głosek dzwięcznych bezdzwięcznie;

8. wyodrębnione jako oddzielne jednostki z dyslalii : rynolalia i dysartria.

SYGMATYZM- (seplenienie) jest to wada wymowy polegająca na nieprawidłowej artykulacji głosek dentalizowanych tzn. tych, przy których wymowie dolne i górne siekacze zbliżone są do siebie ( lub górne siekacze nieco zachodzą na dolne ). W zależności od miejsca artykulacji można je podzielić na trzy grupy:

– s,z,c,dz przedniojęzykowo-zębowe,

– sz,ż,cz,dż przedniojęzykowo-dziąsłowe,

– ś,ź,ć,dź środkowojęzykowe-prepalatalne.

Często też używa się określenia ” głoski 3 szeregów „: szereg syczących – s,z,c,dz, szumiących – sz,ż,cz,dż i ciszących – ś,ż,ć,dź chcąc podkreślić brzmieniową stronę głosek dentalizowanych.

W sygmatyzmie można wyróżnić następujące sposoby realizacji dźwięków:

1. substytucje (parasygmatyzm) – zastępowanie jednych głosek dentalizowanych innymi realizowanymi prawidłowo;

2. elizje (mogisygmatyzm) głoski dentlizowane mogą być opuszczane lub w ogóle nie realizowane;

3. deformacje (sygmatyzm właściwy) będące wynikiem zmiany miejsca artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie jej brzmienia; wytworzony dźwięk nie występuje w systemie fonetycznym danego języka.

W zależności od miejsca, w którym powstaje wadliwa artykulacja można wyróżnić różne typy seplenienia.

Rodzaje seplenienia – sygmatyzmu właściwego:

– międzyzębowe,

– przyzębowe,

– wargowo-zębowe,

– boczne,

– nosowe,

– krtaniowe,

– gardłowe,

– gwiżdżące.

Do najważniejszych przyczyn sygmatyzmu zalicza się:

1. Nieprawidłową budowę anatomiczną narządów artykulacyjnych:

   1. języka ( zbyt duży, gruby, krótkie wędzidełko podjęzykowe );

   2. nieprawidłowości zgryzu powodujące brak dentalizacji ( zgryz otwarty, przodozgryz, protruzja retruzja );

   3. rozszczepy podniebienia.

2. Niską sprawność narządów artykulacyjnych, zwłaszcza języka, którego mięśnie mogą być zbyt mocno napięte, brak pionizacji języka, co powoduje infantylne, niemowlęce połykanie, a to sprzyja wysuwaniu go w trakcie artykulacji między zęby.

3. Upośledzenie słuchu.

4. Częste choroby dróg oddechowych.

5. Naśladowanie nieprawidłowych wzorców.

  ROTACYZM (reranie) jest wadą wymowy polegającą na nieprawidłowej wymowie głoski „r”.

Wyróżnia się trzy formy wadliwej realizacji tej głoski:

1. substytucje (pararotacyzm) zastępowanie głoski „r” innymi głoskami prawidłowo wymawianymi;

2. elizje (mogirotacyzm) opuszczanie głoski „r” jako elementu wyrazu (r=0);

3. deformacje (rotacyzm właściwy) – to tworzenie dzwięku nie występującego w systemie fonetycznym danego języka; zmiana miejsca artykulacji powoduje deformację jej brzmienia.

W zależności od miejsca, w którym dźwięk powstaje, wyróżnia się liczne odmiany rotacyzmu właściwego. Jest to reranie:

– międzyzębowe,

– języczkowe,

– wargowe,

– boczne,

– krtaniowe,

– gardłowe.

Czynnikami, które mogą wpływać na powstanie rotacyzmu są:

1. Nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych:

   1. języka zbyt dużego i grubego;

   2. zbyt krótkie wędzidełko podjęzykowe;

   3. anomalie podniebienia twardego;

   4. anomalie zgryzowe.

2. Niska sprawność języka, ograniczona ruchliwość języka na skutek wad anatomicznych.

3. Naśladowanie nieprawidłowych wzorców.

4. Niedostateczne słuchowe różnicowanie dźwięków.

MOWA BEZDŹWIĘCZNA- to nieumiejętność realizowania głosek dźwięcznych, zanik lub brak dźwięczności w danym fonemie.

Mowa bezdźwięczna to typ dyslalii, w którym zniekształceniu podlega fonologiczna korelacja dźwięczności , obejmująca 13 par opozycyjnych: b-p, b-p, d-t, g-k, g-k, dz–c, dz-cz, dź-ć, w-f, w-f, z-s, ż-sz, ź-ś.

W wymienionych parach opozycyjnych głoski dźwięczne są realizowane jak odpowiadające im bezdźwięczne, co powoduje znaczne zniekształcenie dźwiękowej strony wyrazów.

Zastępowaniu spółgłosek dźwięcznych bezdźwięcznymi, z reguły towarzyszą błędy w pisaniu i czytaniu.

Mowa bezdźwięczna występuje przeważnie w postaci:

1. paralalii (substytucji dźwięku) zamiast spółgłosek dźwięcznych wymawiane są odpowiednie bezdźwięczne;

2. mogilalii (elizja dźwięku) opuszczanie odpowiednich głosek dźwięcznych;

3. deformacji polegającej na realizowaniu spółgłosek dźwięcznych w postaci głosek półdźwięcznych – z dźwięczną fazą początkowa i bezdźwięczną końcową.

Do najważniejszych przyczyn mowy bezdźwięcznej zalicza się:

1. Niedokształcenie słuchu fonematycznego.

2. Zaburzenia słuchu (niedosłuch).

3. Trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych z artykulacją nasady; zakłócona praca mięśni przywodzących i napinających wiązadła głosowe, warunkujące ich drgania.

4. Niedokształcenie kinestezji mowy.

5. Uszkodzenie centralnego systemu nerwowego.